हत्तींचा अधिवास घटला, मानव-हत्ती संघर्ष वाढला!

Elephant habitat decreased भारतामधील हत्तींची संख्या गेल्या आठ वर्षांत सुमारे २५% ने कमी झाली आहे, असे देशातील पहिल्या डीएनए-आधारित सर्वेक्षणातून स्पष्ट झाले आहे. वाइल्डलाइफ इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडियाने तयार केलेल्या अहवालानुसार, २०१७ मध्ये २९,९६४ हत्ती होते, तर सध्या ही संख्या फक्त २२,४४६ आहे. ही घट मुख्यतः वनक्षेत्राच्या आकुंचनामुळे आणि मानव-हत्ती संघर्षाच्या वाढत्या घटनांमुळे झाली आहे. हा सर्वेक्षण पारंपारिक गणनापद्धतींपेक्षा वेगळा असून, पूर्वी हत्तींची संख्या फक्त दृश्य निरीक्षण किंवा शेणाच्या मोजणीवरून ठरवली जात असे. मात्र या पद्धतींमध्ये अचूकतेचा अभाव होता, विशेषतः विखुरलेल्या जंगलांमध्ये. डीएनए मार्क-रिकॅप्चर तंत्रामुळे आता प्रत्येक हत्तीची अनुवांशिक ओळख करून त्यांची नेमकी संख्या ठरवता येते.प्रमुख शास्त्रज्ञ डॉ. कमर कुरेशी यांनी सांगितले की हा अभ्यास जगातील पहिला व्यापक डीएनए-आधारित हत्ती सर्वेक्षण आहे आणि भविष्यातील संवर्धन धोरणे विज्ञानावर आधारित असावीत. तथापि, त्यांनी असा इशारा दिला की जंगलतोड, अधिवास विखंडन आणि कॉरिडॉर कनेक्टिव्हिटीचे नुकसान हत्ती आणि मानवांमधील संघर्ष वाढवत आहे, जरी शिकारीच्या घटनांमध्ये घट झाली असली तरी अधिवास नष्ट होणे हे मोठे आव्हान आहे.

 

 

 

अहवालानुसार, कर्नाटकात अजूनही सर्वाधिक ६,०१३ हत्ती आहेत, त्यानंतर आसाममध्ये ४,१५९, तामिळनाडूत ३,१३६, केरळमध्ये २,७८५, उत्तराखंडमध्ये १,७९२ आणि ओडिशात ९१२ हत्ती आहेत. प्रादेशिक दृष्ट्या पश्चिम घाटात ११,९३४ हत्ती राहिले आहेत, तर ईशान्य टेकड्या आणि ब्रह्मपुत्र खोऱ्यात संख्या ६,५५९ आहे. मध्य भारत आणि पूर्व घाटात हत्तींची संख्या १,८९१ पर्यंत घसरली आहे. अहवालात म्हटले आहे की एकेकाळी सतत हत्तींचे अधिवास असलेले पश्चिम घाट कॉफी व चहा बागा, शेतीच्या कुंपण आणि पायाभूत सुविधा प्रकल्पांमुळे विखुरले गेले आहेत. आसाममधील सोनितपूर आणि गोलाघाट जिल्ह्यांमध्ये जंगलतोडीमुळे मानव-हत्ती संघर्ष वाढला आहे, जो देशातील सर्वाधिक आहे. मध्य भारतीय राज्यांमध्ये, झारखंड, ओडिशा, मध्य प्रदेश, छत्तीसगड, महाराष्ट्र, उत्तर बंगाल आणि आंध्र प्रदेशमध्ये परिस्थिती गंभीर आहे. या भागातील हत्तींची लोकसंख्येच्या १०% पेक्षा कमी राहते, तरीही देशातील हत्ती मृत्यूच्या ४५% घटना या भागात होतात. शिवालिक आणि गंगेच्या मैदानी प्रदेशात २,०६२ हत्ती आहेत, जे २०१७ शी जवळजवळ सुसंगत आहेत.

डीएनए तंत्र वापरून देशभरातील १८८,०३० पायवाटा आणि मार्गांवर सर्वेक्षण करण्यात आले, एकूण ६६६,९७७ किलोमीटरचा मार्ग पार केला गेला. ३१९,४६० शेणांचे नमुने तपासले आणि २१,०५६ नमुने गोळा केले गेले. या डेटावरून ४,०६५ हत्तींच्या डीएनए प्रोफाइल तयार करण्यात आल्या. मार्क-रिकॅप्चर पद्धतीमध्ये जेव्हा हत्तीचा अनुवांशिक कोड दुसऱ्या ठिकाणी पुन्हा आढळतो, तेव्हा तो पुनर्प्राप्ती मानला जातो. नंतर या डेटाचा उपयोग स्थानिक कॅप्चर-रिकॅप्चर मॉडेलमध्ये करून लोकसंख्या आणि घनतेचा अचूक अंदाज तयार केला गेला.