वारंवार का होतात ढगफुटी?

हिमालयाच्या शेजारच्या राज्यांमध्ये Dhagaphuti ढगफुटी साधारण मानली जाते; परंतु यावेळी हिमाचल प्रदेश, जम्मू-काश्मीर, उत्तराखंड या राज्यांसह देशभरात झालेल्या ढगफुटींच्या घटनांनी चिंता वाढविली आहे. पर्वतीय प्रदेशाबरोबरच कमी पावसाच्या आणि पर्जन्यछायेखालच्या प्रदेशातही ढगफुटीच्या घटना घडल्या आहेत. पाथर्डी, शेवगाव, पुणे, जामखेड, मुखेड, सोलापूर तसेच मराठवाडा आणि विदर्भातील अनेक भागांमध्ये ढगफुटीच्या घटना घडल्या आहेत. अतिशय कमी वेळेत प्रचंड पाऊस असे ढगफुटीचे स्वरूप असते. हवामान विभागाने सावधगिरीचे इशारे दिले, तरी अतिशय कमी वेळेत जास्त पाऊस झाल्यानंतर सावरायलाही वेळ मिळाला नाही, अशी अनेक भागातील नागरिकांची स्थिती होती. कमी काळातील पावसाने प्राणहानी आणि वित्तहानी झाली असली, तरी त्याहून अधिक हानी जमिनीची झाली. बादल्यांनी आकाशातून पाणी ओतावे, इतक्या जोरात पाऊस पडत असल्याने शेतीतील पिके नष्ट झालीच; त्याचबरोबर शेती खरवडून निघाली. माती वाहून गेली. मातीचा वरचा थरच गेल्याने आता ती जमीन नापिक झाली आहे. माती तयार व्हायला शेकडो वर्षे जातात. माती पद्धतीने तयार करण्याला मर्यादा आहेत. हे एकदा लक्षात घेतले की, ढगफुटीमुळे झालेल्या नुकसानीचा अंदाज येऊ शकतो. उत्तराखंड, हिमाचल प्रदेश आणि काश्मीरसारख्या राज्यांच्या अर्थव्यवस्था पर्यटनावर अवलंबून आहेत. अलिकडच्या काळात तिथे भेट देणार्‍या पर्यटकांची संख्या मोठ्या प्रमाणात वाढली. निसर्गसौंदर्याची पर्यटकांना मोहिनी आहे; परंतु ढगफुटीमुळे तिथल्या निसर्गसौंदर्याला कुणाची तरी दृष्ट लागावी, अशी आहे.

 

 

 

गेल्या काही काळामध्ये बाहेरच्या राज्यांमधून हिमालयातील राज्यांमध्ये गेलेल्या अनेक पर्यटकांचे ढगफुटीमुळे मोठ्या प्रमाणात प्राण घेतले. परिणामी यापुढे या हंगामात या राज्यांमध्ये जाताना पर्यटक हजारदा विचार करतील. त्यातही पावसाळ्यात जायचे टाळतील. त्याचा परिणाम त्या राज्यांच्या अर्थकारणावर होणार आहे. या विध्वंसामुळे ढगफुटी झाल्यास किती पाऊस पडतो, ढग म्हणजे काय आणि कसे तयार होतात, ढगफुटी कशी होते, ती अचानक का होते, या प्रश्नांची उत्तरे शोधायची गरज निर्माण झाली आहे. ढग हे मूलतः हवेतल्या लहान पाण्याच्या थेंबांचा आणि बर्फाच्या स्फटिकांचा संग्रह असतात. सूर्याच्या उष्णतेमुळे पाण्याची वाफ वाढते, तेव्हा ते थंड हवेत घनरूप होते. ही वाफ धूळ किंवा धुराच्या कणांशी मिळते तेव्हा तयार होतात. एका लहान ढगात काही टन पाणी साठू शकते, तर एका मोठ्या ढगात हजारो टन पाणी साठू शकते. शास्त्रज्ञांच्या मते एक मोठा ढग दोन अब्ज पौंड (सुमारे नऊ लाख टन) पाणी वाहून नेऊ शकतो. कमी कालावधीत मर्यादित क्षेत्रात जास्त पाऊस पडतो, तेव्हा त्याला ‘ढगफुटीङ्ख म्हणतात. पाऊस इतक्या वेगाने की पृथ्वी, नद्या किंवा नाले ते सहन करू शकत नाहीत. म्हणूनच अचानक पूर आणि भूस्खलन यासारख्या घटना घडतात. ढगफुटी हा पर्वतांसाठी एक मोठा धोका आहे. उत्तराखंडसारख्या डोंगराळ भागात Dhagaphuti ढगफुटी होणे ही एक सामान्य आपत्ती बनत चालली आहे. उतार, कमकुवत जमीन आणि मुसळधार पाऊस यामुळे त्यांचा परिणाम अधिक विनाशकारी बनतो. रस्ते, पूल, घरे आणि जीवन नष्ट करू शकतात.

 

 

हवामान बदल आणि अनियंत्रित विकास हेदेखील अशा आपत्तींना कारणीभूत घटक आहेत. भविष्यात अशा घटना टाळण्यासाठी डोंगराळ भागात वेळेवर सूचना प्रणाली, मजबूत बांधकाम आणि संतुलित विकासाची आवश्यकता आहे. उत्तराखंड, पंजाब, महाराष्ट्र, काश्मीर, हिमाचल प्रदेशासह देशभरात झालेल्या ढगफुटीमुळे अचानक मोठे पूर आले तसेच झाले. अनेक इमारती आणि वाहने ढिगार्‍याखाली गाडली गेली आणि काही लोक अडकले. उत्तराखंड, हिमाचल प्रदेश आणि जम्मू आणि काश्मीरसह अनेक उत्तरेकडील राज्यांमध्ये यावर्षी आधीच असंख्य ढगफुटी झाल्या आहेत. त्यामुळे जीवितहानी झाली आहे आणि मालमत्तेचे आणि पायाभूत सुविधांचे मोठ्या प्रमाणात नुकसान झाले आहे. ढगफुटी ही एक अत्यंत मुसळधार आणि स्थानिक घटना आहे. ती सुमारे ३० चौरस किलोमीटर क्षेत्रात प्रति तास १०० मिलीमीटरपर्यंत वेगाने होते. असे दिसते की, ढग त्यांचे सर्व आर्द्रता साठे एकाच वेळी सोडत आहेत. याला कधी कधी ‘रेन बॉम्ब’ म्हणतात. ढगफुटी सामान्यतः पर्वतीय प्रदेशात होतात; परंतु योग्य हवामान परिस्थिती निर्माण झाल्यास ते इतर भागात देखील होऊ शकतात. वेळेपेक्षा पावसाळ्यात ढगफुटी होण्याची शक्यता जास्त असते.

 

 

हवामान शास्त्रज्ञांच्या मते, ढगफुटी वातावरणीय परिस्थिती, वार्‍याचे प्रवाह, ढगांची हालचाल आणि भू-रचना यामुळे होतात. सखल भागातील उबदार, ओलसर हवा पर्वत उतारांवरून येते (ज्याला ऑरोग्राफिक लिफ्टिंग म्हणतात), तेव्हा ती जास्त उंचीवर कमी दाबामुळे वेगाने विस्तारते आणि थंड होते. ही हवा दवबिंदूवर पोहोचते, तेव्हा असलेले पाण्याचे वाफ थेंबांमध्ये घनरूप होते. त्यामुळे ‘क्यूम्युलोनिंबस’ ढग तयार होतात. या ढगांमधील तीव्र वरच्या दिशेचे प्रवाह (अपड्राफ्ट) पाण्याचे थेंब आणि बर्फाचे कण पडण्यापासून रोखतात. ढग खूप संतृप्त होतात आणि अपड्राफ्ट कमकुवत होतात किंवा थेंब खूप मोठे होतात, तेव्हा अचानक मुसळधार पाऊस पडतो. हा पाऊस ‘लँगमुइर’ पर्जन्यमानाच्या प्रक्रियेमुळे आणखी होतो. त्यामध्ये मोठे थेंब आदळतात आणि लहान थेंब शोषून घेतात. त्यामुळे त्यांचा आकार वाढतो. Dhagaphuti ढगफुटी काही मिनिटांपासून ते अनेक तासांपर्यंत टिकू शकतात. हवामान शास्त्रज्ञ एखाद्या प्रदेशात हलका, मध्यम मुसळधार किंवा खूप मुसळधार पाऊस पडेल, की नाही हे अचूकपणे सांगू शकतात; परंतु ढगफुटीसारख्या घटनांचा अंदाज लावणे कठीण आहे. हे त्यांच्या स्वरूपामुळे, कमी कालावधीमुळे आणि अचानकतेमुळे होते. वातावरणीय परिस्थिती आणि मोठ्या प्रमाणात हवामान प्रणाली समजून घेण्यासाठी उपग्रह डेटाचा मोठ्या प्रमाणात वापर केला जात असला, तरी पावसाच्या माहितीचे रिझोल्यूशन ढगफुटीच्या क्षेत्रापेक्षा मोठे असते. म्हणूनच या घटना अनेकदा दुर्लक्षित केल्या जातात. हवामान अंदाज मॉडेल्सनादेखील या आव्हानाचा सामना करावा लागतो.

 

 

पर्वतीय प्रदेशांमध्ये पावसाचा लावणे कडीण आहे. कारण त्यात वातावरणाच्या वेगवेगळ्या पातळ्यांवर आर्द्रता, स्थलाकृती, ढग सूक्ष्म भौतिकशास्त्र आणि हीटिंग-कूलिंग प्रक्रिया समजून घेणे समाविष्ट आहे. याव्यतिरिक्त डॉप्लर रडार आणि पूर्वसूचना सेन्सर्ससारख्या पायाभूत सुविधांचा अभाव हे एक मोठे आव्हान आहे. एखाद्या क्षेत्रातील हवामानाचा अचूक अंदाज लावण्यासाठी आजूबाजूच्या अनेकसे किलोमीटरवरून इनपुटची आवश्यकता असते. अल्पकालीन इशारे आणि अचूकता सुधारण्यासाठी कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि मशीन लर्निंग-आधारित हवामान देखरेख प्रणाली यासारखे नवीन तंत्रज्ञान विकसित केले जात आहे. नजिकच्या भविष्यात विशिष्ट Dhagaphuti ढगफुटीचा अंदाज लावणे शक्य नसले, तरी ढगफुटी होऊ शकते अशा अतिवृष्टीचे काही तास आधीच भाकीत करता येते. ऑक्टोबर २०१० मध्ये पुण्यातील पाषाण भागात झालेली ढगफुटी ही जगातील पहिलीच अंदाजित होती. त्या दिवशी हवामान शास्त्रज्ञ किरणकुमार जोहरे यांनी दुपारी अडीच वाजता अधिकार्‍यांना ढगफुटीचा इशारा देणारे अनेक संदेश पाठवले. त्या संध्याकाळी ९० मिनिटांपेक्षा कमी कालावधीत शहरात १८१.३ मिलीमीटर पाऊस पडला. त्यांनी दावा केला की, हा अंदाज खरगपूर आणि गुवाहाटीमधील वादळांच्या निरीक्षणांवर आधारित होता. हिमालयातील ढगफुटीसारख्या अतिवृष्टीच्या घटनांची वाढती वारंवारता आणि हवामान बदल आणि जागतिक तापमानवाढीशी जोडली गेली आहे. उतारांवर बांधकाम, पूरप्रवण नदीकाठच्या वस्त्या, भूगर्भीय मूल्यांकनाशिवाय विकास आणि अव्यवस्थित पायाभूत सुविधा प्रकल्प यांचा ढगफुटीशी संबंध जोडला जात आहे.

 

 

हवामान बदलामुळे Dhagaphuti ढगफुटी, पूर, उष्णतेच्या लाटा आणि चक्रीवादळे यासारख्या अतिरेकी घटना वारंवार आणि गंभीर होत आहेत, हे सरकारने मान्य केले आहे. अर्थ मंत्रालयाच्या मते १९६९ पासून हिमालयीन प्रदेश आणि पश्चिम किनारपट्टीवर दर दशकात सुमारे ढगफुटीत पाच पट वाढ झाली आहे. हा बदल जंगलतोड आणि जमीन वापरातील बदल यासारख्या सूक्ष्म हवामान बदलांमुळे झाला आहे. काही अभ्यासांवरून दिसून येते की, भारतीय हिमालयाच्या दक्षिणेकडील उतार, विशेषतः उत्तराखंड, हिमाचल प्रदेश आणि ईशान्य भारतातील पर्वतीय प्रदेश अधिक पोषक वातावरण आहे. पश्चिम घाटाचा भाग (गोवा ते गुजरात) तसेच समुद्रसपाटीपासून एक हजार ते दोन हजार मीटर उंचीवरच्या भागात ढगफुटीचा जादा धोका आहे. ढगफुटी वेळेवर शोधण्यासाठी आणि अचूकपणे अंदाज लावण्यासाठी देखरेख प्रणाली मजबूत करण्यासाठी मंत्रालयाने अनेक उपक्रम हाती घेतले आहेत.