हवेतून बनणार पिण्याचे पाणी!

Drinking water will be made from air भारतामध्ये गोड्या पाण्याचे संकट दिवसेंदिवस अधिक गंभीर होत असताना, हवेतून पिण्याचे पाणी तयार करण्यासारख्या अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाकडे देशाचे लक्ष वेधले गेले आहे. इस्रायलच्या सहकार्याने भारतात या दिशेने महत्त्वाचे प्रयोग आणि प्रकल्प सुरू असून, भविष्यात यामुळे पाण्याच्या टंचाईवर मोठ्या प्रमाणात उपाय मिळू शकतो, अशी आशा व्यक्त केली जात आहे. भारतामध्ये जगातील सुमारे १८ टक्के लोकसंख्या राहते, मात्र गोड्या पाण्याचे साठे केवळ ४ टक्क्यांपर्यंत मर्यादित आहेत. वाढती लोकसंख्या, वेगाने होत असलेले शहरीकरण, औद्योगिक गरजा आणि मान्सूनवर असलेले प्रचंड अवलंबित्व यामुळे नद्या, तलाव आणि भूजलसाठ्यांवर मोठा ताण आला आहे. अनेक महानगरांमध्ये भूजल पातळी धोकादायकरीत्या खाली गेली असून, काही ठिकाणी नळांमधून खारे पाणी येण्याची परिस्थिती निर्माण झाली आहे. या पार्श्वभूमीवर भारत अशा देशांकडून शिकत आहे, ज्यांनी अत्यंत मर्यादित जलस्रोत असूनही प्रभावी उपाय विकसित केले आहेत. इस्रायल हे त्याचे ठळक उदाहरण आहे.

वाळवंटी प्रदेश मोठ्या प्रमाणावर असतानाही इस्रायलने तंत्रज्ञान आणि काटेकोर जल व्यवस्थापनाच्या जोरावर पाण्याची कमतरता दूर केली आहे. १९६० च्या दशकात विकसित केलेले ठिबक सिंचन तंत्रज्ञान हे त्याचे सर्वोत्तम उदाहरण मानले जाते. या पद्धतीमुळे पाणी थेट पिकांच्या मुळांपर्यंत पोहोचते आणि अपव्यय टाळला जातो. आज हेच तंत्रज्ञान महाराष्ट्र, तेलंगणा यांसारख्या दुष्काळग्रस्त भारतीय राज्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर वापरले जात असून शेतकऱ्यांना त्याचा प्रत्यक्ष लाभ होत आहे. इस्रायल डिसॅलिनेशन आणि सांडपाण्याच्या पुनर्वापरातही जागतिक आघाडीवर आहे. समुद्राच्या पाण्यावर प्रक्रिया करून शहरी पाण्याची गरज भागवली जाते आणि सुमारे ८७ टक्के सांडपाणी शुद्ध करून ते पुन्हा शेतीसाठी वापरले जाते. हा अनुभव भारतात आणण्यासाठी २०२३ मध्ये आयआयटी मद्रास येथे भारत-इस्रायल जल तंत्रज्ञान केंद्राची स्थापना करण्यात आली. या केंद्रात सौरऊर्जेच्या मदतीने पाणी शुद्धीकरण, पाण्याच्या गुणवत्तेची तपासणी आणि भारतीय तज्ज्ञांना प्रशिक्षण देण्याचे काम सुरू आहे.

शेती क्षेत्रातही भारत-इस्रायल सहकार्य स्पष्टपणे दिसून येत आहे. इंडो-इस्रायल कृषी प्रकल्पाअंतर्गत देशभरात ३० हून अधिक प्रशिक्षण केंद्रे सुरू करण्यात आली असून, कमी पाण्यात जास्त उत्पादन कसे घ्यावे याचे प्रशिक्षण येथे दिले जाते. हरियाणा, महाराष्ट्र आणि इतर राज्यांतील भाजीपाला, द्राक्ष आ णि डाळिंब उत्पादक शेतकऱ्यांना या उपक्रमांचा थेट फायदा होत आहे.शहरी भागांसाठीही इस्रायली तंत्रज्ञान उपयुक्त ठरत आहे. विशाखापट्टणमसारख्या किनारी शहरांमध्ये मोठे डिसॅलिनेशन प्रकल्प उभारले जात असून, काही राज्यांमध्ये सौरऊर्जेवर चालणाऱ्या लहान जलप्रकल्पांवर काम सुरू आहे. याशिवाय, पाण्याच्या वितरण व्यवस्थेतील गळती शोधण्यासाठी कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर करण्यावरही भर दिला जात आहे.

 

सर्वात लक्षवेधी बाब म्हणजे इस्रायली तंत्रज्ञानाच्या मदतीने हवेतून पिण्याचे पाणी तयार करण्याचे प्रयोग भारतात सुरू झाले आहेत. इस्रायली स्टार्टअप्सनी विकसित केलेली ही प्रणाली राजस्थान आणि बुंदेलखंडसारख्या कोरड्या भागांमध्ये चाचणी स्वरूपात वापरली जात आहे. या तंत्रज्ञानामुळे वातावरणातील आर्द्रतेतून पाणी गोळा करून ते पिण्यायोग्य बनवता येते. या संपूर्ण सहकार्याला सरकारी पातळीवरही मजबूत पाठिंबा मिळत असून, भारत आणि इस्रायल यांच्यात जल सहकार्यासाठी स्वतंत्र कार्यगट स्थापन करण्यात आले आहेत. धोरण तज्ज्ञांच्या मते, या भागीदारीचे वैशिष्ट्य म्हणजे इस्रायली तंत्रज्ञान भारताच्या स्थानिक गरजांनुसार रूपांतरित केले जात आहे. ठिबक सिंचनापासून ते डिसॅलिनेशन, डिजिटल जल व्यवस्थापन आणि हवेतून पाणी निर्मितीपर्यंत, हे तंत्रज्ञान लहान शेतकरी आणि पाण्याचा ताण असलेल्या भागांसाठी परवडणारे व व्यवहार्य बनवण्यावर भर दिला जात आहे. भविष्यात हे प्रयत्न भारताच्या पाणी संकटावर निर्णायक तोडगा काढण्यास मदत करू शकतात.