महासत्तांच्या पथ्यावरचे म्यानमारमधील गृहयुद्ध

civil war-in myanmar भारत, चीन आणि आग्नेय आशियाच्या त्रिकोणीय जंक्शनवर म्यानमार वसला आहे. तो आग्नेय आशियाचे प्रवेशद्वार आहे. जागतिक महासत्तांच्या स्पर्धेत म्यानमार हे एक नवीन रणांगण बनले आहे. भारत, अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया आणि जपान यांच्या ‘क्वाड’मुळे चीनला या गटाची भीती वाटते. चीनची खरी ताकद त्याच्या दुर्मिळ पृथ्वी संसाधनामध्ये आहे. चीनने ‘रेअर अर्थ मॅग्नेट्स’च्या जोरावर तर अमेरिकेची कोंडी केली होती. पाकिस्तान आणि म्यानमारमध्ये जगातील काही दुर्मिळ पृथ्वी संसाधने आहेत आणि म्यानमारच्या उत्तर सीमेवर डिस्प्रोसियमसह जगातील तिसऱ्या क्रमांकाचे सर्वांत मोठे दुर्मिळ पृथ्वीसाठे आहेत. हे खनिज अचूक-मार्गदर्शित शस्त्रे, इलेक्ट्रिक वाहने आणि प्रगत इलेक्ट्रॉनिक्ससाठी महत्त्वपूर्ण आहे. म्हणूनच त्यावर नियंत्रण ठेवणारा दीर्घकाळ जागतिक वर्चस्व राखेल. कारण त्यामुळे त्यांना प्रगत शस्त्रे विकसित करता येतील आणि त्यांचे तंत्रज्ञान वाढवता येईल. 2021 च्या लष्करी उठावानंतर चीनने म्यानमारमध्ये मजबूत पाय रोवले आहेत. चीनने म्यानमारच्या लष्कराला सातत्याने शस्त्रे पुरवली आहेत. पाश्चात्त्य निर्बंधांमुळे म्यानमारच्या लष्कराला चीनवर अवलंबून राहण्यास भाग पाडले आहे. चीनने त्याचा अचूक फायदा घेतला आहे. चीनने म्यानमारच्या 80 टक्क्यांहून अधिक आवश्यक खनिज निर्यातीवर नियंत्रण मिळवले आहे आणि प्रक्रिया न केलेली खनिजे देशांतर्गत युनिट्सकडे हस्तांतरित केली आहेत. तथापि, आता परिस्थिती वेगाने बदलत आहे. ‘काचिन इंडिपेंडन्स आर्मी’ (केआयए)सह अनेक वांशिक बंडखोर गटांनी लष्कराविरुद्ध पाऊल उचलले आहे. त्यामुळे चीनला दुर्मिळ खनिजे काढणे कठीण झाले आहे.

 

 

 

 

 

‘केआयए’ ने चीनला रोखण्यास सुरुवात केली आहे. त्यामुळे आता अमेरिकेला म्यानमारमध्ये प्रवेश मिळू लागला आहे. ट्रम्प प्रशासनाने म्यानमारच्या लष्कराशी संपर्क वाढवला असून लष्कराला विविध सवलती दिल्या आहेत. शिवाय, उत्तर थायलंडमधील चियांग माई वाणिज्य दूतावासाद्वारे अमेरिकन गुप्तचर संस्था म्यानमारमध्ये अधिक सक्रिय झाल्या आहेत. अमेरिकेसाठी मार्ग कठीण असला, तरी चीनच्या वर्चस्वाला किमान त्रास होऊ लागला आहे. भारत म्यानमारमध्ये एक शक्तिशाली खेळाडू बनला आहे. भारताच्या मदतीशिवाय अमेरिकेला म्यानमारमध्ये पाय रोवणे कठीण आहे. दुसरीकडे, भारताने दुर्मिळ खनिजे काढण्यासाठी तंत्रज्ञान प्रगत केले आहे. याचे केंद्रबिंदू ‘राष्ट्रीय क्रिटिकल मिनरल मिशन’ आहे. त्यात परदेशी खाणींचे अधिग्रहण, प्रगत प्रक्रिया क्षेत्रांची निर्मिती आणि संशोधन आणि विकासक्षमतांचा समावेश आहे. भारताची ‘मिनरल्स फॉरेन लिमिटेड’ (काबील) आधीच अर्जेंटिना आणि ऑस्ट्रेलियामध्ये खनिजांचा शोध घेत आहे. भारताने म्यानमारच्या काचिन राज्यात संभाव्य सहकार्याबाबत ‘जीएसआय’ आणि म्यानमार मंत्रालयांशी सखोल चर्चा सुरू केली आहे. ‘क्वाड’ भागीदार ऑस्ट्रेलिया आणि जपानदेखील ईशान्य भारताला पर्यायी प्रक्रिया केंद्र म्हणून काम करण्यासाठी आग्रह धरत आहेत. म्यानमारचा शेजारी असल्याने भारताला महत्त्वपूर्ण फायदे मिळतील आणि म्यानमार पुढील काही वर्षे भू-राजकीय रणांगण बनून राहील.

म्यानमार सध्या गृहयुद्धाशी झुंजत आहे. या देशातील राखीन राज्यातील एका रुग्णालयावर अलिकडेच हवाई हल्ला झाला. त्यात 30 लोक ठार झाले आणि सुमारे 70 जण जखमी झाले. असे मानले जाते, की ‘अराकान आर्मी’ या बंडखोर गटाचे सैनिक रुग्णालयात उपचार घेत होते किंवा लपून बसले होते. म्यानमार सैन्य आणि सरकारने अद्याप हवाई हल्ल्याबद्दल कोणतीही अधिकृत माहिती दिलेली नाही. एक फेब्रुवारी 2021 रोजी म्यानमार सैन्याने (तत्मादॉ) लोकशाही पद्धतीने निवडून आलेले सरकार उलथवून टाकले. 2020 च्या निवडणुकीत आंग सान सू की यांच्या ‘नॅशनल लीग फॉर डेमोक्रसी’ (एनएलडी) ने प्रचंड मतांनी विजय मिळवला होता; परंतु लष्कराने हेराफेरीचा आरोप करत सत्ता काबीज केली. यामुळे देशभरात व्यापक निदर्शने झाली. ती लष्कराने हिंसकपणे दडपली. विरोधकांनी राष्ट्रीय एकता सरकार (एनयूजी)ची सशस्त्र शाखा असलेली ‘पीपल्स डिफेन्स फोर्स’ (पीडीएफ) स्थापन केली. डझनभर वांशिक सशस्त्र गट (जसे की करेन नॅशनल युनियन आणि काचिन इंडिपेंडन्स ऑर्गनायझेशन) देखील लष्कराविरुद्ध लढत आहेत. हे गट दशकांपासून स्वराज्याची मागणी करत आहेत. बंडखोरांनी म्यानमारचा अर्धा भाग ताब्यात घेतला. 2024 पर्यंत बंडखोर गटांनी देशाच्या सुमारे 40 ते 50 टक्के भूभागावर कब्जा केला होता. विशेषतः सीमावर्ती भागात शान स्टेट आणि राखीन राज्याचा त्यात समावेश आहे. तथापि लष्कराने प्रतिहला सुरू केला.

ऑक्टोबर 2025 मध्ये लष्कराने ‘ताआंग नॅशनल लिबरेशन आर्मी’ (टीएनएलए)कडून क्युक्मे शहर परत मिळवले. लष्कर अजूनही यांगोन आणि नायपिदासारख्या प्रमुख शहरांवर नियंत्रण ठेवून आहे.civil war-in myanmar या काळात चीनने लष्कराला लष्करी मदत आणि त्याच्या पाईपलाईन आणि दुर्मिळ माती खाण प्रकल्पांचे संरक्षण करण्यासाठी दबाव आणला. यामुळे बंडखोरांना मोठा धक्का बसला. लष्कराने नागरिकांना लक्ष्य केले. सप्टेंबरमध्ये राखीन राज्यातील एका शाळेवर हल्ला करण्यात आला. त्यात 22 विद्यार्थी ठार झाले. युनिसेफने हल्ल्याचा निषेध केला. ऑक्टोबरमध्ये चाऊंग-यू टाऊनशिपमध्ये बौद्ध उत्सवावर झालेल्या हल्ल्यात 32-40 जणांचा मृत्यू झाला. यामध्ये मुलांचाही समावेश होता. काया राज्यात बंडखोर आणि लष्करामध्ये मोठी लढाई सुरू आहे. रुग्णालये आणि गावांवरही हल्ला झाला आहे, 23 ऑक्टोबर 2024 रोजी झालेल्या हल्ल्यात 80 नागरिकांचा मृत्यू झाला. म्यानमारमध्ये जगातील दुर्मिळ पृथ्वी संपत्ती आहे. त्यासाठी जगभरातील प्रमुख शक्ती म्यानमारच्या गृहयुद्धात आग भडकवत आहेत. ते खनिज संसाधने हस्तगत करण्यासाठी युक्त्या करत आहेत. म्यानमारच्या उत्तर सीमेवर डिस्प्रोसियमसह जगातील तिसऱ्या क्रमांकाचा सर्वांत मोठा दुर्मिळ पृथ्वी साठा आहे. हे खनिज अचूक-मार्गदर्शित शस्त्रे, इलेक्ट्रिक वाहने आणि प्रगत इलेक्ट्रॉनिक्ससाठी महत्त्वपूर्ण आहे.

2021 मध्ये सैन्य सोडून गेलेले कॅप्टन कौंग थू विन यांनी सांगितले की, म्यानमारच्या लष्कराने नागरिकांची निर्घृण हत्या केली. खाजगी मालमत्ता जप्त करून मानवी हक्कांचे उल्लंघन केले. दरम्यान, लष्कराचे मनोबल खूपच खालावले आहे. त्याला सैन्य आणि शस्त्रांचे नुकसान सहन करावे लागत असून जनरलदेखील बंडखोरांना शरण गेले आहेत. गेल्या वर्षी ऑगस्टमध्ये एका पावसाळी रात्री, वुन्ना क्याव आणि त्यांचे काही सहकारी सैनिक म्यानमारमधील लष्करी तळ सोडून गेले. काही तासांनंतर, त्यांना एका तीव्र संघर्षग्रस्त क्षेत्रात तैनात करण्यात येणार होते, तिथे सैन्य लोकशाही समर्थक सशस्त्र गटांचे हल्ले रोखण्यासाठी संघर्ष करत होते. मात्र वरिष्ठ अधिकारी आणि कमांडर झोपलेले असताना हे सैनिक गुपचूप करिनमधील कंपाऊंडमधून निघून गेले. या कृत्यापायी किमान सात वर्षे तुरुंगवास आणि कदाचित मृत्युदंडाची शिक्षा होऊ शकते. त्याचा निर्णय केवळ पुढील लढाईच्या भीतीने नव्हे, तर नागरिकांविरुद्धच्या लष्करी हिंसाचाराच्या विरोधामुळे प्रेरित होता. अन्य एका अधिकाèयाने सांगितले, ‘‘मला लोकांबद्दल वाईट वाटले. माझ्या पालकांच्या वयाचे लोक मारले जात होते आणि त्यांची घरे विनाकारण उद्ध्वस्त केली जात होती. मी हे सर्व पाहिले, मी त्याचा साक्षीदार होतो.’’ सैनिक सांगतात की ते काही प्रकरणांमध्ये नैतिक आक्षेपांमुळे किंवा राजकीय कारणांमुळे पळून गेले. इतर अनेक प्रकरणांमध्ये पराभूत झाल्यानंतर त्यांनी आत्मसमर्पण केले.

फेब्रुवारी 2021 मध्ये एका बंडाद्वारे सत्ता काबीज केल्यापासून म्यानमारच्या लष्कराला त्यांच्या राजवटीचा विरोध दाबण्यासाठी संघर्ष करावा लागला आहे. यामध्ये लष्कराच्या हिंसाचार आणि दडपशाहीविरुद्ध लढण्यासाठी शस्त्रे हाती घेणारे लोकशाही समर्थक गट आणि स्वातंत्र्यासाठी दीर्घकाळ लढणारे वांशिक अल्पसंख्यकांचे सशस्त्र गट यांचा समावेश आहे. ते लष्करी राजवटीविरुद्धच्या संघर्षात सामील झाले आहेत. 27 ऑक्टोबर रोजी वांशिक अल्पसंख्यक सशस्त्र गटांच्या युतीने (थ्री ब्रदरहुड अलायन्स) नवीन सत्तापालट विरोधी लढवय्यांसह उत्तर शान राज्यात एक मोठे आक्रमण सुरू केले, तेव्हा दबाव आणखी वाढला. आधीच अनेक आघाड्यांवर संघर्ष करत असलेले सैन्य अचानक झालेल्या हल्ल्यामुळे सावध झाले. ‘ऑपरेशन 1027’ असे नाव देण्यात आलेले हे आक्रमण चीनच्या सीमेवर जलद प्रगती करत इतर भागात हल्ले करण्यास प्रेरित करत होते. प्रतिकार गटांची प्रगती सर्वत्र मिश्रित आहे. म्यानमारचे सैन्य मोठ्या पराभवाच्या उंबरठ्यावर आहे, अशी सुरुवातीची अपेक्षा अकाली होती; परंतु ऑक्टोबरपासून उत्तरेत विमान पाडले गेले. शस्त्रे जप्त केली गेली. महत्त्वाची शहरे आणि पुरवठा मार्ग गमावले. हे सैन्यासाठी अपमानास्पद ठरले. त्यामुळे त्याच्या नेतृत्वाविरुद्ध अंतर्गत रोष निर्माण झाला आहे.

(लेखक राज्यशास्त्राचे अभ्यासक आहेत.)