सुरक्षेची वाढती आव्हाने

India's security : जम्मू-काश्मीरमधून आपले नापाक इरादे पूर्ण करण्यात अपयशी ठरणारा पाकिस्तान आता बांगलादेश सीमेवरून भारतविरोधी कटकारस्थाने रचत आहे. आत्तापर्यंत अन्सारुल बांग्ला संघाशी संबंधित अशा १० दहशतवाद्यांना आसाममधून अटक करण्यात आली आहे. ही संघटना ‘अल कैदा’शी संबंधित असल्याचे सांगितले जात आहे. बांगलादेशमधील शेख हसीना सरकार कमकुवत जिहादी आणि दहशतवादी संघटनांचा प्रभाव झपाट्याने वाढत आहे. या परिस्थितीचा फायदा घेत पाकिस्तान बांगलादेशशी संबंध मजबूत करत आहे. बांगलादेशने पाकिस्तानी सैन्याला प्रशिक्षणासाठी आमंत्रित करण्याची ही पहिलीच वेळ आहे. पाकिस्तानने बांगलादेशला ४० हजार दारूगोळा, २००० राऊंड रणगाडा आणि ४० टन आरडीएक्स पुरवण्याचा आदेशही दिला आहे. याशिवाय पाकिस्तानच्या ‘जॉईंट चीफ ऑफ कमिटी’चे अध्यक्ष जनरल शाहीर शमशाद मिर्झा यांनी बांगलादेशला लष्करी प्रशिक्षणाचा प्रस्ताव पाठवला. तो स्वीकारण्यात आला आहे. पाकिस्तान आणि बांगलादेश यांच्यातील घनिष्ठ संबंधांचा फायदा घेण्यासाठी चीनही सक्रिय झाला आहे. भारताच्या चिकन नेक कॉरिडॉरवर चीनची नजर आहे. बांगलादेश आणि पाकिस्तान या दोघांनी ईशान्येतून दहशतवादी कारवाया वाढवल्या, तर चीनला भारताविरुद्ध आपले इरादे करण्यासाठी अधिक सुविधा मिळतील. चीनने यापूर्वीच बांगलादेशमध्ये मोठी लष्करी गुंतवणूक केली आहे. दोन डिझेल अ‍ॅटॅक पाणबुड्या, चार मार्गदर्शित क्षेपणास्त्र फ्रिगेट्स आणि अनेक सेमी-स्टेल्थ पेट्रोलिंग क्राफ्ट प्रदान करण्याव्यतिरिक्त, शिपयार्डमध्ये लष्करी जहाजे तयार करण्यासाठी चीन बांगलादेशला मदत करत आहे. याशिवाय ‘चीनने बेल्ट अँड रोड इनिशिएटिव्ह’ (बीआरआय) अंतर्गत दोन टक्के व्याजदराने कर्ज बांगलादेशला आर्थिक संकटात ढकलले आहे.

 

 

 

India's security : बांगलादेश आणि पाकिस्तानमधील वाढती जवळीक, दहशतवादाचा उदय आणि चीनची लष्करी सक्रियता यामुळे भारतासमोर सुरक्षेची नवी आव्हाने निर्माण होत आहेत. यामुळे भारताला केवळ आपल्या सीमांची सुरक्षा वाढवावी लागणार नाही, तर राजनैतिक पातळीवरही या प्रश्नांवर तोडगा काढावा लागेल. बांगलादेशच्या अंतरिम सरकारचे प्रमुख मोहम्मद युनूस यांनी अलिकडेच राजधानी कैरो येथे पाकिस्तानचे पंतप्रधान शाहबाज शरीफ यांची भेट घेतली. यावेळी दोन्ही नेत्यांनी व्यापारी संबंध दृढ करण्यावर भर दिला. २१ डिसेंबर रोजी पाकिस्तानमधील कराची येथून दुसरे मालवाहू जहाज बांगलादेशमधील चितगाव येथे पोहोचले. एमव्ही युआन जियांग फा झान असे या जहाजाचे नाव आहे. या जहाजावर ९९७ कंटेनर भरले होते. त्यापैकी कंटेनर चितगाव बंदरात उतरवण्यात आले. पाकिस्तानातून आलेले हे दुसरे जहाज साखर, सोडा, डेनिमचे कपडे, धागा, ड्राय फिश, यूपीएस, बटाटे आणि रेडिएटर कोर यासह इतर वस्तूंनी भरलेले होते. बांगलादेशी व्यावसायिकांना भारताऐवजी पाकिस्तानमधून वस्तू आयात करण्यास भाग पाडले जात आहे. शेख हसीना यांनी पाकिस्तानमधून येणार्‍या जहाजांची तपासणी करणे बंधनकारक केले होते; युनूस सरकारने हा नियम काढून टाकला आहे. आता पाकिस्तानी जहाजे कोणत्याही अडथळ्याशिवाय चितगावला पोहोचतात. २००४ मध्ये चितगाव बंदरात १५०० पेट्या जप्त करण्यात आल्या होत्या. त्यात दारूगोळा होता. या खेपेमागे पाकिस्तानची गुप्तचर संस्था ‘आयएसआय’चा हात असल्याचे तपासात समोर आले. कथितरीत्या ही खेप ‘उल्फा’ या प्रतिबंधित संघटनेला दिली जाणार होती. आता बांगलादेशमध्ये कट्टरवादाला प्रोत्साहन देऊन पाकिस्तान भारताला लक्ष्य करू शकतो, अशी भीती वाढत आहे.

 

 

बांगलादेशची निर्मिती करण्यासाठी १९७१ मध्ये पूर्व पाकिस्तानमधून ज्या पाकिस्तानी सैन्याला हुसकावून लावले होते, तेच आता या देशात नव्याने आपला दर्जा प्रस्थापित करू पाहत आहे. पाकिस्तानसोबत लष्करी आणि सामरिक संबंध वाढविण्याच्या दिशेने बांगलादेशतर्फे पावले उचलण्यात आली असून भारतासमोर नवीन आव्हान निर्माण होऊ शकते. बांगलादेश लष्कराला प्रशिक्षण देण्यासाठी पाक लष्कराच्या ‘जॉईंट चीफ ऑफ स्टाफ कमिटी’चे अध्यक्ष जनरल साहिर शमशाद मिर्झा यांच्या नेतृत्वाखालील एक विशेष पथक फेब्रुवारी २०२५ मध्ये तेथे पोहोचणार आहे. हा कार्यक्रम एक वर्ष चालणार आहे. यानंतर पाकिस्तानी लष्कर बांगलादेशच्या सर्व १० लष्करी कमांडमध्ये प्रशिक्षण देईल. मिर्झा यांनी नोव्हेंबरमध्ये बांगलादेशला हा प्रस्ताव पाठवला होता. बांगलादेशचे लष्करप्रमुख जनरल वकार-उझ-जमान यांनी तो स्वीकारला. अंतरिम सरकारने पाकिस्तानशी संबंध मजबूत करण्याचे प्रयत्न वाढवले आहेत. त्याच वेळी अंतरिम सरकारने तिथल्या पोलिसांमध्ये हिंदू व्यक्तींना न घेण्याचा निर्णय घेतला आहे. हा सराव दर दोन वर्षांनी आयोजित केला जातो; परंतु बांगलादेश गेल्या १५ यापासून दूर होता. हसीना यांच्या कारकीर्दीत पाकबरोबर लष्करी सरावावर बंदी होती; पण आता परिस्थिती बदलली आहे. बांगलादेशच्या अंतरिम सरकारने या सरावात सहभागी होण्याचे मान्य केलेच, पण बंगालच्या उपसागरात पाक नौदलासोबत संयुक्त सरावाची तयारीही केली.

 

 

India's security : हसीना यांच्या सरकारच्या काळात बांगलादेशने पाकिस्तानशी संबंध मर्यादित केले होते. २०२२ मध्ये त्यांनी पाकिस्तानी युद्धनौका तैमूरला चितगाव बंदरावर नांगरण्याची परवानगी दिली नाही; परंतु सध्याच्या अंतरिम सरकारने पाकमधून चितगावला येणार्‍या मालवाहू जहाजांना परवानगी दिली असून या मालाला तपासणीतूनही सूट दिली आहे. ढाका आणि इस्लामाबाद दरम्यान थेट उड्डाण सेवा पुन्हा सुरू करण्याची घोषणा करण्यात आली आहे. पाक नागरिकांसाठी व्हिसाचे नियम शिथिल करण्यात आले आहेत. बांगलादेशमधील सध्याच्या पाकिस्तानची रणनीती दिसत आहे. अहवालानुसार, पाकिस्तानची गुप्तचर संस्था ‘आयएसआय’ने हसीना यांचे सरकार पाडण्यात आणि अंतरिम सरकार स्थापन करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली.

 

 

पाकिस्तानसमर्थक शक्ती बांगलादेशमध्ये दीर्घकाळापासून सक्रिय आहेत. त्या आता उघडपणे समोर येत आहेत. पाकिस्तानचे हे पाऊल सामरिक दृष्टिकोनातून भारतासाठी मोठे आव्हान ठरू शकते. बांगलादेशमध्ये पाकिस्तानच्या वाढत्या उपस्थितीमुळे सिलिगुडी कॉरिडॉर नेक) ला धोका वाढू शकतो. तो भारताला ईशान्येकडील राज्यांशी जोडणारा एकमेव मार्ग आहे. तसेच भारताच्या ईशान्य भागात कट्टरतावादी शक्ती आणखी मजबूत होण्याची शक्यता आहे. पाकिस्तान-बांगला देश युती हे भारतासाठी राजनैतिक आव्हान तर आहेच; पण सुरक्षेच्या दृष्टिकोनातूनही हा अत्यंत चिंतेचा विषय बनला आहे.

 

 

India's security : हसीना यांच्या कार्यकाळात आपल्या ईशान्येकडील सीमा आता राहतील आणि या शेजारी देशाशी चांगले संबंध राहतील, असे वाटले होते; परंतु ५ ऑगस्ट २०२४ च्या बांगलादेशमधील सत्तापालटाने हा आशावाद संपला. ‘जमात-ए-इस्लामी’, ‘हिजबुत तहरीर’ आणि ‘बांगलादेश नॅशनलिस्ट पार्टी’शिवाय अनेक इस्लामिक संघटना बांगलादेशमधील सरकारविरोधी आंदोलनाचे नेतृत्व करत आहेत. अमेरिकेतील एक प्रभावशाली वर्गही आंदोलकांना पाठिंबा देत होता. भारतीय गुप्तचर यंत्रणेला या कोणताही सुगावा नव्हता. सत्तापालट झाल्यापासून बांगलादेशमध्ये अल्पसंख्यकांवर आणि विशेषतः हिंदूंवर वारंवार हल्ले होत आहेत. मंदिरे पाडली जात आहेत, संतांवर अत्याचार केले जात आहेत, हिंदू अधिकार्‍यांना राजीनामे देण्यास भाग पाडले जात आहे, महिलांचा छळ केला जात आहे, त्यांची घरे लुटली जात आहेत. या घटनांकडे बांगलादेश सरकारचे लक्ष वेधले असता, ही अंतर्गत बाब असून या घटना जातीय नसून राजकीय असल्याचा युक्तिवाद केला जात आहे. बांगलादेशमधील काही घटनांमागे राजकीय कारणे असू शकतात. कारण तेथील अल्पसंख्यक वर्ग हा अवामी लीगला पाठिंबा देतो; पण त्यांच्यावरील हल्ल्यांमागे जातीय द्वेष नाही, असे म्हणणे चुकीचे ठरेल. बांगलादेशमध्ये कट्टरवाद्यांचे वर्चस्व वाढत आहे. ‘जमात-ए-इस्लामी’वरील बंदी उठवण्यात आली आहे. सरकारने तुरुंगात डांबून ठेवलेल्या कट्टरपंथीयांची सुटका झाली आहे. अंतरिम सरकारला पाठिंबा देणारी ‘हिजबुत तहरीर’ ही कट्टर इस्लामी संघटना जगभरात खलिफात स्थापन करण्यावर विश्वास ठेवते. दुसरे म्हणजे बांगला देश केवळ झुकत नाही, तर पाकिस्तानशी संलग्न होत आहे.