दिवाळी समृद्धीचा,संस्कृतीचा वारसा

diwali 2025 दिवाळी हा भारतीय संस्कृतीतील एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि रंगीबेरंगी सण आहे. हा सण हिंदू धर्मातील सर्वात मोठा आणि लोकप्रिय सण मानला जातो. दिवाळी सणाचा प्रत्येक दिवस विशेष महत्त्वाचा असतो, आणि त्याची विविध पारंपारिक पूजा विधी, उत्सव आणि संस्कृती भारतात विविधतेत एकता दर्शवतात. विशेषतः महाराष्ट्र, उत्तर भारत, कर्नाटका, गुजरात, राजस्थान आणि इतर राज्यांमध्ये दिवाळी मोठ्या धूमधडाक्यात साजरी केली जाते.

 

 

 

दिवाळीच्या पंधरवड्याची सुरुवात वसुबारसपासून होते आणि हे सणाचे महत्त्व सांगणारा एक प्रतीक आहे. वसुबारससाठी विशेषत: गायींचे पूजन केले जाते. याला गोवत्स द्वादशी देखील म्हटले जाते. गोवदंश, लक्ष्मी पूजन, पाडवा, आणि भाऊबीज ह्या दिवशी विविध प्रकारे आनंदोत्सव साजरे करतात. या सणांच्या प्रत्येक दिवसाचं एक वेगळं महत्व आहे, ज्यामुळे दिवाळी एक अत्यंत विविध व विशेष असलेला सण आहे.

 

 

 

वसुबारस हा दिवाळीच्या पंधरवड्याचा पहिला दिवस असतो. हा दिवस विशेषत: गायींचे पूजन करण्यासाठी समर्पित आहे. गायींना एक धार्मिक आणि पारंपारिक महत्त्व आहे. हिंदू धर्मात गाईला लक्ष्मीचे स्वरूप मानले जाते. गायींना पूजन केल्याने धन, ऐश्वर्य आणि सुख-शांती प्राप्त होण्याचा विश्वास असतो. या दिवशी विशेषत: घरातील महिलांना काही खास आहार तयार करून गायींना अन्न दिले जाते. हे पूजन खासकरून शेतकऱ्यांसाठी महत्त्वाचे मानले जाते, कारण गायींविना त्यांचा जीवन व्यापी कारभार पूर्ण होऊ शकत नाही.एकदा एका गावात एक गरीब शेतकरी होता. त्याची घरातील गायीने दूध द्यायला सुरुवात केली आणि त्या शेतकऱ्याला आर्थिक समृद्धी मिळाली. तो गायीला रोज पूजतो आणि तिच्या आशीर्वादाने त्याला धान्य आणि धन मिळाले. तो आनंदित झाला आणि त्याने समजले की गायीच्या आशीर्वादामुळेच त्याला सुख-समृद्धी मिळाली.

 

 

 

 

दिवाळीच्या पंधरवड्याच्या दुसऱ्या दिवशी धनतेरस साजरा केला जातो. धनतेरस हा दिवस खासकरून नवीन दागिन्यांचा आणि धातूंचा खरेदी करण्याचा दिवस मानला जातो. या दिवशी भगवान धन्वंतरि यांची पूजा केली जाते, ज्यांनी आयुर्वेदाचा ज्ञान दिला होता. हे महत्त्वाचं आहे कारण या दिवशी आरोग्याच्या आणि धनाच्या आशीर्वादासाठी प्रार्थना केली जाते. प्रत्येक घरात नवीन धातूच्या वस्तू खरेदी करण्याची परंपरा आहे, जेणेकरून घरात सुख आणि समृद्धी येईल.एकदा देवांनी राजा बलि व अन्य दैत्यांना पराजित केले आणि त्यांना स्वर्गातून निष्कासित केले. दैत्य राजा बलि यांनी वचन दिले की तो प्रत्येक वर्षी लक्ष्मी पूजनाच्या दिवशी पृथ्वीवर येईल आणि आपले लोकांची भलाई करेल. तो दिवशी भगवान धन्वंतरि पृथ्वीवर अवतार घेऊन जीवनाचा अमृत रस देण्यासाठी लोकांना भेटले. त्या दिवशी त्याने लोकांना आयुर्वेदाचे ज्ञान दिले आणि रोगांवर उपचार कसे करायचे ते शिकवले. म्हणूनच, या दिवशी धनतेरस साजरा केला जातो.

 

 

 

 

 

नरक चतुर्दशी हा दिवाळीच्या पंधरवड्याचा तिसरा दिवस आहे. या दिवशी नरकासुराचा वध करून भगवान श्रीकृष्णाने पृथ्वीवर अंधकार आणि पापांचा नाश केला, अशी कथा आहे. ह्या दिवशी घरातील लोक उटण्याने स्नान करतात आणि अंधकाराशी लढा देऊन शुभतेचे स्वागत करतात. घरातील लोकांचे शरीर शुद्ध करण्यात यासाठी विशेष स्नान विधी केले जातात. संपूर्ण घरात स्वच्छता केली जाते, आणि दिवे लावले जातात. याला "छोटी दिवाळी" देखील म्हटले जाते, कारण ह्या दिवशी दिवे आणि तेलाच्या दीपांनी घर सजवले जातात.नरकासुर एक अत्याचारी राक्षस होता. त्याने देवांचा आणि सामान्य लोकांचा त्रास सुरु केला होता. त्याच्या अत्याचारामुळे पृथ्वीवर अंधकार पसरला. भगवान श्रीकृष्णाने नरकासुराशी युद्ध केले आणि त्याला पराजित करून लोकांना अंधकारातून मुक्त केले. त्याच्या वधानंतर, कृष्णाने लोकांना आनंदाने दिवे लावण्याचे सांगितले. तेव्हापासून नरक चतुर्दशी दिवशी "दीप जलवणे" आणि स्वच्छता करण्याची परंपरा सुरू झाली.

 

 

 

मुख्य दिवाळी म्हणजेच लक्ष्मी पूजन. हा दिवस दिवाळीच्या पंधरवड्यातील सर्वात महत्त्वाचा दिवस मानला जातो. या दिवशी विशेषत: लक्ष्मी मातेची पूजा केली जाते. लक्ष्मी माता धन, समृद्धी, ऐश्वर्य आणि सुखाची देवता मानल्या जातात. प्रत्येक घरात लक्ष्मी पूजन विधी पार पडतो. घरातील प्रत्येक कोपऱ्यात दीपवळवले जातात, आणि सर्व प्रकारचे सौम्य आहार तयार करून देवीला अर्पित केले जातात. विशेषत: व्यापारी वर्ग, शेतकरी आणि इतर व्यवसायिक लोक या दिवशी आपली खाती उघडतात आणि नवीन खरेदी करतात. लक्ष्मी पूजनामुळे घरात आणि व्यवसायात समृद्धी येईल, असा विश्वास आहे.एकदा देवते आणि दैत्ये यांच्यात समुद्र मंथन चालू होते. त्यातून अमृत, रत्न, आणि अन्य समृद्धीची गोष्टी बाहेर येत होत्या. लक्ष्मी देवी देखील समुद्रातून उभ्या राहिल्या आणि त्यांच्या सौंदर्यामुळे देवता, दैत्य आणि संपूर्ण पृथ्वी आकर्षित झाली. लक्ष्मी माता धन, ऐश्वर्य आणि समृद्धीच्या प्रतीक म्हणून ओळखली जातात. त्या दिवशीच लक्ष्मी माता पृथ्वीवर येऊन आपल्या भक्तांना धनाचा आशीर्वाद देतात.

 

 

 

 

 

दिवाळीचा पाचवा दिवस "पाडवा" किंवा "बलिप्रतिपदा" म्हणून ओळखला जातो. हा दिवस विशेषत: घरातील पुरुष आणि महिलांसाठी समर्पित असतो. या दिवशी खासकरून पती-पत्नी एकमेकांना आदर देतात, आणि आपल्या घरातील सुख-समृद्धीसाठी प्रार्थना करतात. "पाडवा" म्हणजेच राजा बलि याचा धरानंतरच्या आशिर्वादानुसार घरातील लक्ष्मीच्या स्वागताची तयारी करणे. तसेच, गोवर्धन पूजा देखील या दिवशी केली जाते. गोवर्धन पर्वताची पूजा केली जाते, जेव्हा भगवान श्रीकृष्णाने गोवर्धन पर्वत उचलून गावाची रक्षा केली होती. या दिवशी विशेष रूपाने आहार तयार केला जातो आणि घरात शांतता आणि समृद्धी येईल, अशी आशा व्यक्त केली जाते.एकदा देवते आणि दैत्यांमध्ये युद्ध सुरू होते. दैत्यांचा राजा बलि एक अत्यंत शक्तिशाली शासक होता. तो दररोज अनेक यज्ञ करत होता, त्यामुळे त्याला इंद्रलोकाच्या राजाचा स्थान मिळाले होते. भगवान विष्णूने त्याला माप घेत त्याला तीन पाऊले देण्याचा वचन दिले. त्याने तीन पाऊले दिली आणि त्याच्या पावलात सर्व विश्व समाविष्ट झालं. तिसऱ्या पावलाने विष्णूने बलिला पाताळात हाकलून दिले. पण राजा बलि दरवर्षी पाडव्या दिवशी पृथ्वीवर येतो आणि त्याला आदर देण्याची परंपरा आहे.

 

 

 

 

 

दिवाळीच्या शेवटच्या दिवशी भाऊबीज किंवा यम द्वितीया साजरी केली जाते. हा दिवस भाऊ आणि बहिणीच्या प्रेमाचा आणि स्नेहाचा प्रतीक आहे. या दिवशी बहिणी आपल्या भावांना प्रेमाने आणि आदराने आमंत्रित करून त्यांना तिला वचन देतात की, ते त्याच्या जीवनात आनंद आणि यश मिळवण्यासाठी त्याच्या पाठीशी उभे राहतील. यमराज आणि यमुनाच्या भेटीचा हा दिवस मानला जातो. भाऊबीजमध्ये बहिणी आपल्या भाऊसाठी खास भोजन तयार करतात आणि त्याच्या उंचावलेल्या जीवनासाठी प्रार्थना करतात.दिवाळी सणाचे प्रत्येक दिवसाचं एक विशिष्ट धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व आहे. विविध पूजा विधी, परंपरा आणि धार्मिक गोष्टींमुळे या सणाची एक विशेष महत्ता आहे. हिंदू धर्म आणि भारतीय संस्कृतीत विविधता असून देखील दिवाळी प्रत्येक नागरिकाच्या जीवनात एकता, प्रेम, आणि समृद्धीची भावना निर्माण करते.