भारतीय टेक्टोनिक प्लेट तुटत आहे,हिमालय-तिबेट प्रदेशात भूकंपाचा धोका वाढतोय

indian tectonic plate शास्त्रज्ञांचा नवीन शोध... भारतीय टेक्टोनिक प्लेट दोन भागात विभागली जात आहे. तिचा खालचा दाट भाग पृथ्वीच्या आवरणात बुडत आहे. यामुळे हिमालय-तिबेट प्रदेशात भूकंपाचा धोका वाढू शकतो. हे प्लेट टेक्टोनिक्सच्या जुन्या सिद्धांताला आव्हान देते. संपूर्ण भारताला वाहून नेणारी भारतीय टेक्टोनिक प्लेट दोन भागात विभागली जात आहे. शास्त्रज्ञांनी शोधून काढले आहे की त्याचा खालचा दाट भाग पृथ्वीच्या आवरणात (आतील थरात) विभक्त होत आहे आणि बुडत आहे. या प्रक्रियेला डिलेमिनेशन म्हणतात. हा शोध हिमालयीन प्रदेशातील भूकंपाचा नमुना बदलू शकतो आणि पृथ्वी विज्ञानाच्या जुन्या गृहीतकांना आव्हान देऊ शकतो.

 

 

 

 

 

भारतीय प्लेट आणि युरेशियन प्लेट यांच्यातील टक्कर सुमारे 60 दशलक्ष वर्षांपूर्वी सुरू झाली, ज्यामुळे हिमालयीन पर्वतरांगा तयार झाल्या. पूर्वी, शास्त्रज्ञांचा असा विश्वास होता की भारतीय प्लेट पूर्णपणे युरेशियन प्लेटच्या खाली सरकत आहे. तथापि, नवीन संशोधनातून असे दिसून आले आहे की प्लेट पूर्णपणे एकसमान नाही. तिबेटच्या खाली असलेल्या भारतीय प्लेटचा खालचा भाग (जो अधिक दाट आणि जड आहे) वरच्या भागापासून वेगळा होत आहे. तो आवरणात बुडत आहे. वरचा हलका भाग पुढे सरकत आहे.

हे निश्चित करण्यासाठी, शास्त्रज्ञांनी भूकंपाच्या लाटांचे विश्लेषण केले आणि तिबेटी गरम पाण्याच्या झऱ्यांमध्ये हेलियम समस्थानिकांचे परीक्षण केले. हेलियम-३ वायू आवरणातून येतो, ज्यामुळे प्लेट क्रॅक होत असल्याचे दिसून येते आणि आवरणातून गरम खडक वर येत आहे. स्टॅनफोर्ड विद्यापीठाचे भूभौतिकशास्त्रज्ञ सायमन क्लेम्पेरर आणि त्यांच्या टीमने हा अभ्यास केला, जो अमेरिकन जिओफिजिकल युनियन (AGU) च्या बैठकीत सादर करण्यात आला.

उट्रेक्ट विद्यापीठातील भूगतिशास्त्रशास्त्रज्ञ डोवे व्हॅन हिन्सबर्गन म्हणाले, "आम्हाला माहित नव्हते की खंड असे वागू शकतात. यामुळे पृथ्वी विज्ञानातील मूलभूत गृहीतके बदलतात. ही प्रक्रिया प्रामुख्याने पूर्व हिमालय आणि तिबेटच्या खाली होत आहे. कोना-सांग्री रिफ्टसारखे खोल दोष या वेगळेपणाशी संबंधित असू शकतात."

हिमालयीन प्रदेश आधीच भूकंपप्रवण आहे. या विलगीकरणामुळे नवीन ताण बिंदू निर्माण होऊ शकतात, ज्यामुळे भूकंप अधिक वारंवार आणि तीव्र होतात. सायमन क्लेम्पेरर यांनी इशारा दिला आहे की प्लेट फुटणे आणि खाली येणे पृथ्वीच्या कवचात नवीन ताण निर्माण करू शकते, ज्यामुळे मोठे भूकंप होऊ शकतात. तिबेट प्लेटवरील कोना-सांग्री रिफ्ट सारखी ठिकाणे विशेषतः असुरक्षित असू शकतात.

टेक्टोनिक प्लेट्स हे पृथ्वीच्या कवचाचे तुकडे आहेत जे मॅग्मावर तरंगतात. भारतीय प्लेट दरवर्षी सुमारे 5 सेंटीमीटर उत्तरेकडे सरकते. तिबेट अंतर्गत, ते खाली पडण्याऐवजी (बुडण्याऐवजी) फाटत (तुटत) आहे.

ते कसे शोधले गेले? प्लेटमधून प्रवास करताना भूकंपाच्या लाटा बदलतात.indian tectonic plate शास्त्रज्ञांनी जीपीएस डेटा आणि उपग्रह प्रतिमांवरून निरीक्षण केले की तिबेट वाढत आहे.

हे का घडत आहे? प्लेटवरील दाब वाढला आहे. वरचा भाग हिमालय (दर वर्षी 5 मिमी) वर उचलत आहे, परंतु खालचा भाग सरकू शकत नाही.

काय होईल? फाटण्यामुळे नवीन प्लेट्स तयार होतील, ज्यामुळे हिमालय आणखी उंचावू किंवा सपाट होऊ शकेल. ही प्रक्रिया मंद आहे, परंतु त्याचे परिणाम दीर्घकाळ टिकतील.

भूकंपाचा धोका: जगातील ८०% मोठे भूकंप हिमालयीन पट्ट्यात होतात. भारत, नेपाळ आणि चीनमध्ये लाखो घरे कोसळू शकतात. २०१५ च्या नेपाळ भूकंपात ९,००० लोकांचा मृत्यू झाला.

ज्वालामुखी आणि पूर: मॅग्मा वाढल्यामुळे नवीन ज्वालामुखी तयार होतील. हिमनद्या वितळल्याने गंगा आणि ब्रह्मपुत्र नद्यांमध्ये पूर येतील.

मानवी जीवन: हिमालयीन प्रदेशात १० कोटींहून अधिक लोक राहतात. भूकंप दिल्ली-एनसीआरपर्यंत पोहोचतील. अर्थव्यवस्थेचे १ लाख कोटी रुपयांचे नुकसान होईल.

पर्यावरण: हिमालयाची जैवविविधता धोक्यात आहे. हवामान बदलाचा वेग वाढेल.

या शोधाचा प्लेट टेक्टोनिक्सच्या जुन्या सिद्धांताला आव्हान आहे. पूर्वी असे मानले जात होते की कॉन्टिनेंटल प्लेट्स फक्त आवरणात बुडत नाहीत, परंतु आता असे आढळून आले आहे की त्या जटिल मार्गांनी वागू शकतात. यामुळे हिमालयीन आणि तिबेटी प्लेट्स कशा वाढल्या हे समजण्यास मदत होईल.

मोनाश विद्यापीठातील भूगतिशास्त्रशास्त्रज्ञ फॅबियो कॅपिटानियो म्हणाले की हे प्राथमिक निष्कर्ष आहेत आणि अधिक डेटा आवश्यक आहे. तथापि, जर ते सिद्ध झाले तर, अँडीज किंवा रॉकी पर्वत यासारख्या जगभरातील इतर पर्वतरांगांमध्ये अशाच प्रक्रिया घडू शकतात. यामुळे भविष्यात भूकंपाचे चांगले अंदाज येऊ शकतात आणि पृथ्वीच्या अंतर्गत कार्यप्रणालीवर एक नवीन दृष्टीकोन निर्माण होऊ शकतो.

शास्त्रज्ञ आता जगभरात अशाच प्रक्रियांचा शोध घेत आहेत. या शोधावरून आपली पृथ्वी किती गतिमान आहे आणि तिच्यात अजूनही किती रहस्ये आहेत हे स्पष्ट होते. हा अभ्यास आपल्याला आठवण करून देतो की पृथ्वी सतत बदलत असते. आपण याच्याशी जुळवून घेतले पाहिजे. भूकंपप्रवण भागात तयारी आणि मजबूत इमारती बांधणे अधिक महत्त्वाचे झाले आहे.